‍

I 2012 fullførte Oddgeir Synnes si doktoravhandling om kva slags forteljingar alvorleg sjuke pasientar skriv eller fortel. Han har halde skrivekurs sidan år 1999, og held framleis på. Men det var ikkje dette han hadde planlagd då han fullførte sine studiar i nordisk litteratur rundt årtusenskiftet.

- Nei, eg skulle bli gymnaslærar, eg. Men både då eg vaks opp og då eg studerte i Bergen, jobba eg som ekstrahjelp på sjukeheimar. Det eg opplevde som mest meiningsfylt, var det vi eigentleg ikkje hadde tid til, eller ikkje tok oss tilstrekkeleg tid til – å prate med folk. Alle forteljingane eg fekk, sjølv små fragment av forteljingar på demensavdelinga, gjorde at eg lærte noko om det å vere menneske og om området der eg vaks opp.  Det at eg som tilflyttar føler at Bergen er min by, handlar mykje om historiene eg har høyrt frå gamle på sjukeheimane eg har jobba på.

Så møtte eg førsteamanuensis Ragna Ådlandsvik då eg studerte på pedagogisk seminar ved UiB. Ho hadde ideen om å starte eit eldrepedagogisk arbeid, og saman med lektor Odd Sætre starta vi det det første skrivekurset for eldre våren 1999. Vi visste verken kva vi gjekk til eller at dette skulle vere noko eg skulle halde på med så lenge.

- Kva går skrivekursa ut på?

- Det er eit svært variert arbeid, det kan vere individuelle samtaler der eg og deltakaren samarbeider om å skape tekst, men det er stort sett skrivegrupper. Eg gir oppgåver, vi les opp tekstane, gir tilbakemelding, diskuterer.
Kursa og skrivinga har ulik betydning for dei som deltar, ei kvinne vil skrive ned si historie for ettertida, ein mann vil dele sine filosofiske tankar om det å døy. Det handlar ikkje berre om minnearbeid, det handlar også om her og no. Korleis er det å bu på institusjon? Korleis har de det her? Kva farge har alderdommen? Eg har også jobba noko med pasientar som er ramma av demens, som også er gjevande, ettersom språkfragmenta som kjem ofte har ein eigen poetisk logikk.

- Er skrivekursa terapi?

- Det er glidande overgangar, det er ikkje nokon grunn til å nekte for det. I starten var vi opptatt av at vi ikkje skulle kalle det terapi, om vi skjønar terapi som behandling av eit problemområde. Og skrivekursa har jo heller ikkje det som utgangspunkt. Men det er mykje som kan vere terapeutisk, gå ein tur i fjellet eller høyre på musikk,  så slik sett, er det ikkje tvil om at dette er terapi. Og folk har fortalt historier dei aldri har delt før, det kan ha vore traume frå langt tilbake, frå krigen, eller frå å miste eit barn, dramatiske livshendingar. Så det har ein terapeutisk effekt, muligheten til å setje ord på noko dei ikkje har delt før. Men eg gir alltid opne oppgåver, eg spør aldri direkte etter det smertefulle. Dermed er det deltakaren som bestemmer kva ho vil fortelje om. Det skal vere rom for døden og det vonde og vanskelege, men ein er ikkje nøydd til å dele. Det er også lov å berre sitje å lytte. Berre det å delta, kan også verke terapeutisk. Ei kreftsjuk kvinne fortalte meg at ho gledde seg slik til skrivekursa at ho ikkje tenkte på det som var vanskeleg. Likevel - fokuset er på teksten. Ikkje på innhaldet i erfaringane. Og då kan deltakarane sjølv halde kontroll på kva dei vil dele og korleis dei vil gjere det.

- Men er du nokon gong redd for at forteljingane skal vere for tøffe for deg å ta i mot?

- Eg har ikkje erfart det til no. Men det er viktig å vere var for reaksjonar hos deltakarane og eventuelt ha ein samtale med deltakaren i etterkant av sterke forteljingar. Det er også stor skilnad på kva situasjon deltakarane i utgangspunktet er i, om det er kurs for heimebuande eldre, eldre ved institusjon eller kreftpasientar. Ved skrivekursa i tilknyting til institusjonar har vi nær kontakt med helsepersonell om det skulle vere behov for nærmare oppfølging. Vi samarbeider også med Kreftforeningen om det kurset vi har no. Då er det ein tryggleik i at det finnest fleire som kan hjelpe til og ivareta pasientane dersom det skal bli for tøft.

- Er det ein føresetnad å ha ekstra hjelp tilgjengeleg?

- Nei, men ein bør vere medviten om kva ein gir seg inn på. Eg har likevel enno ikkje erfart at folk har syntes det har blitt for tøft. Derimot opplever eg at folk seier: «det vil eg ikkje snakke om!», og det er sjølvsagt heilt greitt. Eg går også inn i desse kursa med ei innleiing om at dette er noko vi gjer saman, at det er deltakaren som bestemmer kvar grensene går og at det er det er ho som eig teksten. Og eg ber alltid om orsaking på førehand for at eg kan kome til å plumpe uti og seie noko feil. Eg prøver meg fram, av og til pushar eg dei kanskje også. Somme tider kan deltakarane bli provoserte. Ein gong ved eit kurs for alvorleg sjuke kreftpasientar gav eg oppgåva: «dette har vore viktig i mitt liv»  Då kom den yngste deltakaren på kurset, ho var tidleg i førtiåra, med følgjande dikt:

Du spør meg om hva som
har vært viktig i livet mitt –
som om det allerede er fortid

men skjønner du ikke

mitt liv ble truet
før jeg hadde lært å elske det

mitt liv ble ødelagt
før jeg hadde våget å leve det

spør meg ikke om hva som
har vært
spør meg om hva som
er

- Det er ei sterk melding.

Ja, og i ettertid må eg også innrømme at det var ein lite gjennomtenkt oppgåveordlyd! Men for eit svar eg fekk! Og diktet viser då óg at ein må våge å utfordre. Ein kan risikere at kursleiaren blir så redd for dei store kjenslene at det berre blir idyll.  Den danske forfattaren Jytte Borberg seier om kunsten at den viser ein hemmelegheit utan å røpe den. Gjennom å skrive tekst får deltakarane mogelegheit til å uttrykke ei erfaring utan å bruke kvardagsspråket. Ein treng ikkje blottstille seg heilt. Det er så stort fokus på narrativet i dag, på bloggar og sosiale medier, at vi skriv oss sjølve. Men språket er ikkje eit ope vindauge inn til kvar enkelt persons liv. Det er ikkje eit 1:1-forhold, det er ikkje menneska som ligg på bordet når vi møtes rundt ein tekst, det er tekstane.

- Det er også mange som deler sjukdomshistorier i bloggar og sosiale medier.

Ja, og det er flott. Men forteljingar kan óg vere risikofylte. Ein kan bli fanga av dominerande forteljingar, til dømes om den vellukka sjukdommen som at kreft gir kraft osb.

- Det er jo ein meistrings-strategi.

- Ja, og det kan vere like sant det som den motsette ytterlegheita. I doktoravhandlinga mi brukar eg teorien til sosiologen Arthur W. Frank som i boka The wounded storyteller skriv om at sjukdomsforteljingar inneheld tre komponentar: eit ønske om å bli frisk, eit element av kaos, og ein søk etter meining i møte med sjukdommen. Forteljingane er ambivalente, svingar ofte mellom desse tre.

Det fann eg også i mi doktoravhandling. Ei kvinne oppdaga og forsto at ho var lukkeleg den dagen ho fekk vite om sjukdomen, først då forsto ho kor mange ho hadde i livet sitt som brydde seg om henne. Men seinare på kurset kom det tekstar som beskreiv problem og vanskelege kjensler. Så det er ikkje berre ei side.

- Kva meir fann du?

- Eg fann noko som overraska meg, og det var kor viktig det var for mange å beskrive stillstand.  For det er jo brota som vi ofte tenker definerer våre liv, ikkje minst i ulike teoriar om forteljing som identitetskonstruksjon. Då vi flytta ut. Då vi møtte vår framtidige ektefelle. Då vi fekk barn. Dei avgjerande hendingane er det som definerer oss og gir ny retning til livsforteljinga. Og i møte med alvorleg sjukdom – korleis fortolkar ein sjukdommen som eit avgjerande brot inn i forteljinga om ein sjølv? Det overraska meg at det var så mange enkle forteljingar, så mange forteljingar om stabilitet der sjukdommen ikkje blei nemnd. Forteljingar som identitetskonstruksjonar handlar om ein balanse av endring og stabilitet. Om der berre er stabilitet er der inga utvikling, men om der berre er endring blir identiteten truga. I lys av dette er det gjerne ikkje så rart at dei sjukaste av mine deltakarar hadde behov for å finne ein form for stabilitet gjennom det dei fortalde. Og kvar finn dødssjuke pasientar ein form for stabilitet? Når framtida er utrygg og kvardagen dominert av sjukdom tyr ein til  fortida. Og i stor grad er det positive, nostalgiske minna, små glimt av hendingar der ingenting uventa skjer. Vi får høyre om turar på fjellet, huset dei budde i, venene dei hadde.

Er det noko mange kritikarar og forfattarar skyr, så er det sentimentalitet og nostalgi. Kritikken mot nostalgi handlar om at det er ei forfalsking eller skjønnmaling av fortida. Men nostalgi handlar ikkje så mykje om fortida, som det handlar om her og no, hevdar sosiologen Fred Davis. I møte med ein usikker kvardag blir positive minne ein måte å skape ein form for tryggleik og stabilitet. Ein brukar nostalgi for å reparere brotet her og no. Og humor. Og lettheit. Dei fleste vil ikkje at identiteten berre skal vere sjukdomen.

- Blir du lei av å halde slike kurs?

- Nei. Eg trur ein må vere forsiktig med å tru at ein sjølv veit best om kva som skal kome ut av kursa, av tekstane. På ein måte vil eg gjerne høyre dei sterke historiene, dei presise formuleringane, det opphøgde. Men det viktigaste er jo samhaldet mellom deltakarane og det at dei likar å delta, at dei har det kjekt på kurset.

- Ser du på deltakarane som forskningsobjekt?

- No er det berre nokre av kursa som eg har hatt som har vore del av forskingsprosjekt, men nei, eg tenkjer ikkje som forskar når eg er der, eg klarer ikkje å ha eit kjøleg blikk. Det er heller ikkje berre lett å skulle analysere tekstane til menneske eg har blitt glad i. Eg la i mi doktoravhandling vekt på å lese forteljingane som forsøk på å oppretthalde ein identitet, og fekk kritikk for å ikkje ha brukt postmoderne teoriar mot dette – har vi eigentleg ein identitet? Men for meg var det ikkje lett å skulle gå inn med slike spørsmål til tekstar som er skrive av menneske der nettopp dette sto på spel – ein skjør identitet som dei prøvde å halde fast. For meg er det viktigaste at skriving og forteljing kan innebere ei eksistensiell form for omsorg.

Oddgeir Synnes arbeider til dagleg som førsteamanuensis ved VID vitenskapelige høgskole.

Diverse arbeid om skrivekursa:

Oddgeir Synnes, Odd Sætre og Ragna Ådlandsvik (2003)

Tonen og glaset: pedagogisk arbeid med eldre og verbal

kreativitet. Høyskoleforlaget.

https://www.cappelendamm.no/_tonen-og-glaset-oddgeirsynnes-9788276345247

Oddgeir Synnes (2012) Forteljing som identitetskonstruksjon

ved alvorleg sjukdom: ein hermeneutisk analyse av alvorleg

sjuke og døyande sine forteljingar. Avhandling for graden

ph.d., Det teologiske Menighetsfakultet.

Finst i fulltekst her: https://brage.bibsys.no/xmlui/bitstream/id/208777/PhD-O%20Synnes-MF-2012.pdf

‍